Dlaczego analiza źródeł historycznych jest kluczowa na maturze?
Źródło historyczne – serce zadań maturalnych z historii
Źródła historyczne pojawiają się na maturze z historii w praktycznie każdym arkuszu – zarówno na poziomie podstawowym (gdy jeszcze istniał), jak i obecnie na poziomie rozszerzonym. W nowych formułach egzaminu rola źródeł jeszcze bardziej rośnie: musisz nie tylko je przeczytać, ale przede wszystkim zinterpretować, powiązać z kontekstem i wykorzystać do rozwiązania zadań problemowych oraz napisania wypowiedzi argumentacyjnych.
Umiejętność analizy źródeł historycznych jest więc jedną z kluczowych kompetencji sprawdzanych na maturze. Co ważne – nie chodzi o to, aby znać na pamięć setki dokumentów, ale by umieć pracować z dowolnym źródłem, nawet takim, którego nigdy wcześniej nie widziałeś. Dlatego warto nauczyć się uniwersalnego schematu działania, który można zastosować do każdego tekstu, mapy, tabeli czy ilustracji.
Czego dokładnie oczekuje egzaminator?
Egzaminator nie sprawdza, czy zgadniesz „jaki to dokument”, ale czy:
rozumiesz treść źródła – potrafisz własnymi słowami streścić, co autor chce przekazać;
wyciągasz wnioski – formułujesz konkluzje, hipotezy, oceny na podstawie danych ze źródła;
krytycznie analizujesz źródło – dostrzegasz perspektywę autora, możliwe zniekształcenia, cel powstania tekstu;
potrafisz użyć źródła jako argumentu – np. w wypowiedzi pisemnej, porównaniu, analizie problemu.
Dlatego tak ważne jest, by nauczyć się krok po kroku analizy źródeł historycznych na maturze, a nie czytać je „na czuja”. Uporządkowany schemat pozwoli ci zapanować nad stresem, szybciej zrozumieć teksty i unikać typowych błędów.
Jakie typy źródeł pojawiają się na maturze?
Na egzaminie możesz spotkać się z bardzo różnymi typami źródeł. Najczęściej są to:
źródła pisane – fragmenty kronik, konstytucji, ustaw, traktatów, mów politycznych, listów, pamiętników, ulotek propagandowych, artykułów prasowych, manifestów;
źródła ikonograficzne – obrazy, rysunki, plakaty, karykatury, fotografie, sceny batalistyczne;
mapy historyczne – zmiany granic, kierunki kampanii wojennych, rozkład sojuszy, zasięg powstań;
tabele i wykresy – dane demograficzne, gospodarcze, wyniki wyborów, bilanse ustrojowe, struktury społeczne.
Każdy z tych typów wymaga nieco innego podejścia, ale wszystkie możesz analizować według podobnego, wielostopniowego schematu. Dalsza część artykułu pokaże dokładnie, jak analizować źródła historyczne krok po kroku, tak aby sprostać wymaganiom maturalnym.
Jak czytać polecenie i źródło? Fundament dobrej analizy
Zacznij od polecenia, nie od źródła
Wielu uczniów popełnia podstawowy błąd: najpierw czytają całe źródło, a dopiero potem polecenie. To często prowadzi do:
czytania „na ślepo”, bez celu – mózg rejestruje za dużo niepotrzebnych informacji;
straty czasu – wracasz do tekstu po kilka razy, bo nie wiesz, co z niego wyciągnąć;
chaotycznych odpowiedzi – podajesz fakty, które nie są potrzebne do zadania.
Dlatego zawsze zacznij od przeczytania polecenia. Zwróć uwagę na:
czasownik – „wyjaśnij”, „uzasadnij”, „podaj dwie przyczyny”, „zinterpretuj”, „porównaj”, „oceń”; każdy z nich oznacza inny typ pracy ze źródłem;
dokładną liczbę elementów – np. „podaj dwie cechy”, „wymień trzy skutki”; nie pisz ani mniej, ani więcej, bo za nadmiar też można stracić punkty;
zakres odwołań – „na podstawie tekstu”, „na podstawie tekstu i wiedzy własnej”, „odwołując się do źródła i znajomości kontekstu historycznego”.
Jak szybko wyłapać najważniejsze informacje w źródle?
Po przeczytaniu polecenia przechodzisz do źródła. Tutaj sprawdza się prosty schemat:
Przeskimuj tekst – rzuć okiem na całość, nie zatrzymując się na szczegółach. Zwróć uwagę na słowa-klucze (nazwiska, daty, nazwy państw, ważne pojęcia).
Przeczytaj uważnie drugi raz – tym razem wolniej, z ołówkiem w dłoni (na maturze możesz podkreślać w arkuszu), zaznaczając fragmenty istotne z punktu widzenia polecenia.
Odpowiedz sobie w myślach na dwa pytania: „O czym jest ten tekst?” i „Z jakiej perspektywy mówi autor?”.
Już na tym etapie warto zaznaczyć:
czas – bezpośrednio (rok, epoka) lub pośrednio (wzmianka o królu, wydarzeniu, ustroju);
przestrzeń – nazwa państwa, miasta, regionu, organizacji;
główne pojęcia – np. „konstytucja”, „liberum veto”, „plan Marshalla”, „kolektywizacja”;
nastawienie autora – słowa wartościujące („zdrada”, „chwalebny”, „hańba”, „nowoczesny”, „reakcyjny”).
Przykład szybkiej analizy polecenia i fragmentu źródła
Załóżmy, że masz takie polecenie:
„Na podstawie źródła i własnej wiedzy wyjaśnij, dlaczego autor tekstu sprzeciwia się wprowadzeniu konstytucji 3 maja.”
I fragment źródła:
„Konstytucja, uchwalona w sposób gwałcący prawa stanów, odbiera szlachcie jej prastare przywileje, narusza wolność, na której zbudowana jest nasza Rzeczpospolita. Oddanie władzy w ręce króla i garstki możnych grozi despotyzmem i zniszczeniem wolności szlacheckiej.”
Analiza krok po kroku:
Co dokładnie mam zrobić? – „wyjaśnij, dlaczego” = podaj przyczyny, argumenty wynikające z treści i kontekstu.
Na czym się oprzeć? – „na podstawie źródła i własnej wiedzy” = część argumentów musi wynikać z tekstu, część z twojej znajomości epoki.
Co widać w źródle?
autor uważa, że konstytucja odbiera szlachcie przywileje, narusza wolność, grozi despotyzmem;
boi się wzmocnienia władzy króla i „garstki możnych”.
Jak to połączyć z wiedzą?
wiesz, że część szlachty (konserwatywnej) była przeciw Konstytucji 3 maja, bo broniła „złotej wolności” i liberum veto;
obawiała się ograniczenia swojej roli politycznej na rzecz silnego rządu.
Dopiero po takim szybkim „rozłożeniu” zadania zabierasz się za formułowanie odpowiedzi.
Identyfikacja źródła: kto, kiedy, gdzie i po co?
Kim jest autor i co z tego wynika?
Jednym z najważniejszych elementów analizy źródeł historycznych na maturze jest ustalenie (lub odczytanie) autora. W nagłówku egzaminator może podać np. „Jan Długosz”, „Bolesław Prus”, „Józef Stalin”, „Winston Churchill”, „anonimowy kronikarz”. Każda z tych informacji ma znaczenie:
autor – uczestnik wydarzeń (np. żołnierz w czasie I wojny światowej, działacz „Solidarności”) – tekst może być bardzo emocjonalny, subiektywny, ale cenny jako świadectwo;
autor – polityk / władca (np. król, przywódca partyjny, premier) – będzie dążył do uzasadnienia swojej polityki, zyskania poparcia lub zdyskredytowania przeciwników;
autor – historyk / badacz – zazwyczaj bardziej analizuje niż ocenia, choć też ma swoje poglądy i szkołę naukową;
autor anonimowy lub nieznany – tu nie możesz wykorzystać wiedzy o konkretnej osobie, ale nadal oceniasz perspektywę tekstu (np. czy to przedstawiciel Kościoła, mieszczaństwa, chłopstwa?).
Na maturze często wystarczy, że uwzględnisz perspektywę autora w odpowiedzi, np.:
„Autor, jako działacz komunistyczny, pozytywnie ocenia wprowadzenie reformy rolnej, przedstawiając ją jako sprawiedliwy akt dziejowy.”
„Jako przedstawiciel szlachty autor krytykuje ograniczenie jej przywilejów, widząc w tym zagrożenie dla tradycyjnej wolności szlacheckiej.”
Czas powstania źródła – jak go rozpoznać?
Kontekst czasowy to fundament. Czasem jest podany wprost („1947 r.”, „XIV w.”), ale bywa, że musisz go wywnioskować z treści. Zwracaj uwagę na:
nazwiska (np. „Piłsudski”, „Hitler”, „Mieszko”, „Gierek”);
wydarzenia („po klęsce wrześniowej”, „po przewrocie majowym”, „po bitwie pod Grunwaldem”);
styl języka – archaizmy mogą wskazywać na wieki średnie lub nowożytność, nowomowa na PRL itd.
Często matura nie wymaga podania konkretnego roku, ale określenia epoki lub okresu historycznego (np. „międzywojnie”, „okres stalinizmu w Polsce”). Dobrą praktyką jest zapisanie sobie krótko na marginesie: „XIX w. – zaborowa Polska” albo „PRL – lata 70.”, co od razu ustawia ci sposób myślenia.
Miejsce i adresat: do kogo skierowane jest źródło?
W analizie źródeł historycznych na maturze warto zwrócić uwagę na adresata dokumentu, bo to często wyjaśnia jego treść i formę. Inaczej będzie brzmiała:
odezwa do żołnierzy przed bitwą,
ustawa sejmowa skierowana do „wszystkich obywateli”,
list prywatny do przyjaciela,
artykuł propagandowy w prasie partyjnej.
Pytaj siebie:
kto ma to przeczytać? – elity polityczne, szerokie masy, przeciwnik polityczny, sprzymierzeńcy?;
jaki jest cel – przekonać, usprawiedliwić, poinformować, zastraszyć, zmobilizować, pochwalić się?;
jak autor dobiera argumenty i język pod adresata.
Przykład:
Manifest PKWN (1944) był skierowany do „Narodu Polskiego”, co wpływa na jego język: odwołania do patriotyzmu, zapowiedź reform społecznych, deklaracje demokracji – wszystko po to, by zdobyć poparcie dla nowej władzy.
Cel i rodzaj źródła – co to za tekst?
Na maturze warto w krótkich słowach umieć określić rodzaj źródła i jego cel:
normatywne (ustawy, konstytucje, dekrety, traktaty) – mówią, jak ma być, a niekoniecznie jak jest w praktyce;
opisowe (kroniki, pamiętniki, relacje) – opisują wydarzenia, ale z określonej perspektywy;
propagandowe (plakaty, artykuły prasowe w reżimowych mediach, mowy polityczne) – mają kształtować opinie, często jednostronnie;
statystyczne (tabele, wykresy) – pokazują dane liczbowe, wymagają umiejętności odczytywania tendencji;
ikonograficzne (obrazy, zdjęcia) – przede wszystkim przekaz wizualny, często symboliczny.
Jak odpowiadać na pytania do źródeł krok po kroku?
Typy zadań źródłowych na maturze
W arkuszu maturalnym pojawia się kilka powtarzających się schematów zadań. Znajomość „typów” ułatwia szybkie zorientowanie się, czego egzaminator oczekuje. Najczęściej spotkasz:
zadania na odczytanie informacji – „Na podstawie źródła wskaż…”, „Z tekstu wynika, że…”. Tu wystarczy poprawnie zinterpretować fragment dokumentu, bez konieczności rozbudowanego wykorzystania własnej wiedzy;
zadania na wyjaśnienie przyczyn / skutków – „Na podstawie źródła i własnej wiedzy wyjaśnij, dlaczego…”, „Podaj dwie konsekwencje…”. Musisz połączyć treść dokumentu z szerszym kontekstem historycznym;
zadania porównawcze – zwykle dwa (lub więcej) teksty i polecenie w stylu: „Porównaj stanowiska autorów…”, „Wskaż dwie różnice…”. Liczy się tu umiejętność konfrontacji i syntezy;
zadania z oceną / stanowiskiem – „Oceń politykę…”, „Zajmij stanowisko w sprawie…”. Tu trzeba wyraźnie sformułować tezę i ją uzasadnić, odwołując się do źródła;
zadania z analizą dłuższej wypowiedzi – zwłaszcza w nowej formule matury: esej, w którym źródło jest punktem wyjścia do szerszych rozważań.
Uniwersalny schemat odpowiedzi do zadań źródłowych
Niezależnie od konkretnego typu zadania możesz stosować prosty algorytm:
Przepisz w myślach pytanie – przeformułuj je jednym zdaniem swoim językiem: „Co mam udowodnić / wyjaśnić?”;
Wypisz na brudno 2–3 kluczowe informacje ze źródła – krótkie hasła, najlepiej połączone bezpośrednio z poleceniem;
Do każdego punktu dopisz „dopowiedzenie” z własnej wiedzy – nazwy, daty, skutki, szerszy kontekst;
Ułóż logiczną kolejność argumentów – od najważniejszych do uzupełniających albo w porządku chronologicznym;
Zapisz odpowiedź pełnymi zdaniami, ale bez „lania wody” – każdy element ma coś wnosić do rozwiązania problemu;
Na końcu szybko sprawdź, czy odpowiedziałeś na wszystkie elementy polecenia (np. „podaj dwie przyczyny i jeden skutek” – policz!).
Jak formułować odpowiedzi „na podstawie źródła”?
Egzaminator musi widzieć, że naprawdę korzystasz ze źródła, a nie piszesz ogólników z pamięci. Pomogą ci w tym proste zwroty:
„Jak wynika z tekstu…”
„Autor podkreśla, że…”
„W dokumencie pojawia się stwierdzenie, iż…”
„Z przytoczonego fragmentu można wywnioskować, że…”
Po takim wstępie przywołaj konkretną treść (parafrazując – nie musisz cytować dosłownie), a dopiero potem:
rozszerz ją o kontekst („wiadomo, że w tym okresie…”),
wyciągnij wniosek („dlatego można stwierdzić, iż…”).
Najczęstsze błędy w odpowiedziach do źródeł
Warto świadomie ich unikać:
pomijanie źródła – uczeń pisze „z głowy”, ignorując fragment, do którego miał się odwołać;
streszczanie tekstu zamiast analizy – przepisywanie w innym szyku, bez wniosków i interpretacji;
brak powiązania z pytaniem – odpowiedź poprawna merytorycznie, ale „obok tematu”;
zbyt ogólne sformułowania – np. „sytuacja była trudna”, „ludzie byli niezadowoleni” – bez wskazania dlaczego i z czego to wynika;
mylenie pojęć i chronologii – np. łączenie Konstytucji 3 maja z powstaniem listopadowym;
brak liczby wymaganych elementów – gdy polecenie brzmi: „Podaj dwie przyczyny”, a uczeń wymienia tylko jedną.
Analiza różnych typów źródeł – praktyczne wskazówki
Źródła pisane – jak „czytać między wierszami”?
Teksty pisane to najczęstszy rodzaj źródeł na maturze. Oprócz dosłownej treści zwracaj uwagę na:
słowa nacechowane emocjonalnie – zdradzają nastawienie autora;
to, co jest przemilczane – np. propaganda pomija niewygodne fakty;
często powtarzane zwroty – wskazują na główny cel tekstu (usprawiedliwienie wojny, pochwała reformy itd.).
Pomocne jest zadawanie sobie trzech pytań:
„Co autor mówi?” – treść dosłowna;
„Co chce przez to osiągnąć?” – cel polityczny / społeczny;
„Czy mam powody, by mu nie ufać w pełni?” – propaganda, jednostronność, interes autora.
Źródła ikonograficzne: obrazy, plakaty, fotografie
W pracy ze źródłem wizualnym stosuj podobny schemat jak przy tekście, tylko zamiast zdań masz elementy obrazu. Zwróć uwagę na:
porównuj dwa momenty w czasie – „przed” i „po”, np. przed wojną i po wojnie;
zwróć uwagę na obszary konfliktu – granice zaborów, strefy okupacji, fronty.
W odpowiedziach warto używać sformułowań:
„Z mapy wynika, że…”
„Widzoczny jest wyraźny wzrost / spadek…”
„Porównanie danych z lat… i… pokazuje, że…”
Jak łączyć kilka źródeł w jednym zadaniu?
Porównywanie stanowisk autorów
Zestaw źródeł to stały element matury. Typowe polecenia: „Porównaj opinie…”, „Wskaż różnice i podobieństwa…”. Pracuj według schematu:
Odczytaj tezę każdego źródła osobno – jedno zdanie: „Autor A uważa, że…”, „Autor B twierdzi, że…”;
Zaznacz w tekście słowa-klucze, które wyrażają to stanowisko (np. „zdrada”, „odrodzenie”, „konieczna reforma”);
Wypisz na brudno 2–3 różnice i 1–2 podobieństwa – hasłowo;
Ułóż odpowiedź według klucza:
najpierw podobieństwa („Obaj autorzy…”),
potem różnice („Różnią się jednak w ocenie…”).
Warto stosować zwroty:
„W obu tekstach pojawia się przekonanie, że…”
„Autor pierwszego źródła podkreśla…, natomiast autor drugiego…”
„O ile w źródle A dominuje ocena pozytywna / negatywna, o tyle w źródle B…”
Źródła sprzeczne – jak to wykorzystać?
Jeśli dokumenty wzajemnie sobie przeczą, to nie znaczy, że jeden „jest zły”. Oznacza raczej różne perspektywy:
zastanów się, kto mówi i z jakiej pozycji (zwycięzca – pokonany, rząd – opozycja, mieszczanin – szlachcic);
poszukaj interesu autora – co zyskuje, prezentując daną wersję wydarzeń;
w odpowiedzi możesz napisać wprost, że „rozbieżność źródeł wynika z odmiennych doświadczeń i celów autorów”.
Łączenie źródeł z własną wiedzą
Przy zadaniach typu „na podstawie źródeł i własnej wiedzy” pamiętaj, że:
minimum jeden argument musi jasno wynikać ze źródła (lub ich porównania);
minimum jeden powinien wyraźnie wychodzić poza tekst – odwołanie do innego wydarzenia, dokumentu, procesu;
warto wprost zaznaczyć: „Na podstawie źródła…”, „Z wiedzy o epoce wiadomo, że…”.
Jak pisać wypowiedź argumentacyjną z wykorzystaniem źródeł?
Struktura odpowiedzi „dłuższej”
W nowej formule matury często pojawia się zadanie, w którym masz sformułować rozbudowaną wypowiedź historyczną (mini-esej). Pomocny jest prosty schemat:
Wstęp – krótko przedstaw problem i sformułuj tezę (twoje stanowisko). 2–3 zdania.
Argumentacja:
argument 1 – oparty głównie na źródle A,
argument 2 – oparty na źródle B lub własnej wiedzy,
Zakończenie – jedno, dwa zdania, które podsumowują rozważania (nie powtarzają dosłownie wstępu).
Jak wplatać źródła w tekst?
Najważniejsze, by źródło nie „wisiał” obok twojej wypowiedzi, ale było w nią wplecione. Używaj zwrotów:
„Jak wskazuje autor źródła 1…”
„W przytoczonym dokumencie można zauważyć…”
„Źródło 2 potwierdza, że…”
„Zestawienie źródeł ukazuje, iż…”
Po każdym takim odwołaniu dopisz własny komentarz: wyjaśnienie, rozbudowanie, ocenę. Samo przytoczenie treści nie jest jeszcze argumentem.
Strategia pracy na egzaminie – krok po kroku
Plan działania w dniu matury
Aby skutecznie poradzić sobie z zadaniami źródłowymi, dobrze jest mieć z góry ustalony plan:
Szybkie przejrzenie całego arkusza – zobacz, jakie epoki i jakie typy źródeł się pojawiają;
Wybór kolejności pracy – np. najpierw zadania krótkie, potem dłuższa wypowiedź; albo odwrotnie – najpierw to, co punktowo najważniejsze;
Przy każdym zadaniu źródłowym:
podkreśl w poleceniu kluczowe czasowniki i liczby („wyjaśnij”, „porównaj”, „podaj dwie przyczyny”);
oznacz ołówkiem najważniejsze fragmenty w źródle;
na marginesie zanotuj jednowyrazowy „temat” (np. „przyczyny powstania”, „propaganda PRL”).
Zarządzanie czasem przy zadaniach źródłowych
Nawet świetna znajomość materiału nie wystarczy, jeśli zabraknie ci czasu na dokończenie arkusza. Warto przyjąć orientacyjny „budżet czasowy”:
czytanie źródła – maks. 2–3 minuty na tekst / mapę / wykres;
analiza i notatki na brudno – 1–2 minuty (słowa‑klucze, daty, skojarzenia);
formułowanie odpowiedzi – 3–5 minut przy zadaniu krótkiej odpowiedzi.
Jeśli widzisz, że po 5 minutach nadal „stoisz w miejscu”, idź dalej do kolejnego zadania i wróć później – unikniesz „utopienia” czasu w jednym problemie.
Warto też:
najpierw zapisać hasłowy plan odpowiedzi (1–2 słowa na element), a dopiero potem ułożyć pełne zdania;
przy dłuższej wypowiedzi z góry określić sobie maksymalny czas (np. 25–30 minut) i go pilnować;
zostawić choć 5–10 minut na końcowe sprawdzenie arkusza – wychwycisz brakujące punkty w stylu „podaj dwie cechy…”.
Najczęstsze pułapki na maturze ze źródłami
Podczas rozwiązywania zadań uczniowie wpadają w kilka typowych „pułapek egzaminacyjnych”:
odpowiadanie „z głowy” zamiast „ze źródła” – odpowiedź poprawna merytorycznie, ale nieoparta na tekście, bywa oceniana nisko;
przepisywanie fragmentów – egzaminator ocenia, czy rozumiesz źródło, a nie czy potrafisz je skopiować;
brak odniesienia do polecenia – np. opis epoki zamiast wyjaśnienia „przyczyn”, „skutków” czy „zmian”;
mylenie epok i wydarzeń – daty i kontekst muszą być spójne ze źródłem;
nadinterpretacja – dopisywanie do źródła treści, których tam nie ma („bo tak nam się wydaje”).
Aby uniknąć tych błędów, przy każdym zadaniu:
podkreśl w poleceniu czasownik operacyjny (omów, wyjaśnij, oceń, porównaj);
sprawdź, czy w odpowiedzi dosłownie wykonujesz to, o co cię proszą;
na koniec zadaj sobie pytanie: „Gdzie w źródle widać to, co napisałem/am?”.
Jak trenować analizę źródeł przed maturą?
Codzienna „mikro‑analiza”
Nie musisz codziennie rozwiązywać całych arkuszy. Dużo skuteczniejsze bywa regularne, krótkie ćwiczenie:
weź jeden fragment źródła (np. 8–10 linijek z podręcznika, materiałów CKE lub zadań z zeszytów ćwiczeń);
zapisz pod nim w 2–3 zdaniach:
„Teza autora jest taka, że…”
„Świadczą o tym sformułowania…” – wypisz 2 cytaty lub słowa;
„Źródło pokazuje, że w tej epoce…” – zdanie łączące ze szerszym kontekstem.
Takie 5–10 minut dziennie buduje nawyk „czytania źródłowego”, który na egzaminie uruchomi się automatycznie.
Praca z arkuszami z poprzednich lat
Najlepszym treningiem są autentyczne arkusze maturalne:
Pobierz arkusze z CKE (zwłaszcza z ostatnich 3–5 lat) wraz z kluczami odpowiedzi.
Rozwiązuj je:
albo „na czas” (symulacja egzaminu),
albo „na spokojnie”, ale z dokładną analizą po sprawdzeniu.
Po sprawdzeniu porównaj każde zadanie źródłowe z kluczem:
zaznacz elementy, które podałeś/aś tak samo jak w kluczu;
dopisz to, czego zabrakło – jednym kolorem zaznacz brakujące słowa‑klucze;
zastanów się, czy błąd wynikał z:
braku wiedzy,
niedokładnego czytania źródła,
źle zrozumianego polecenia.
Tworzenie „banku schematów odpowiedzi”
W trakcie przygotowań warto zbudować własny zbiór gotowych wzorców, które potem wykorzystasz na maturze. Możesz założyć zeszyt lub plik z trzema kolumnami:
Typ polecenia
Zwroty przydatne w odpowiedzi
Przykładowy schemat
Wyjaśnij przyczyny…
„Do czynników prowadzących do… należały…”, „Istotnym powodem było także…”
2–3 przyczyny: polityczna, społeczna, gospodarcza + krótkie wyjaśnienie każdej
Porównaj stanowiska autorów…
„Obaj autorzy zgadzają się co do tego, że…”, „Różnią się natomiast w ocenie…”
1–2 podobieństwa, 2 różnice, z odwołaniem do konkretnych sformułowań
Oceń znaczenie…
„W krótkiej perspektywie czasowej…”, „W dłuższej perspektywie…”, „Z punktu widzenia…”
skutek bezpośredni + skutek długofalowy + jedno zdanie z oceną
Im więcej takich schematów przygotujesz przed egzaminem, tym szybciej będziesz pisać odpowiedzi, bo skupisz się na treści, a nie na formułowaniu zdań.
Ćwiczenie krytyki źródła
Na maturze coraz częściej pojawiają się zadania wymagające oceny wiarygodności tekstu. W domu możesz trenować prostą „checklistę”:
Kto? – kim jest autor? politykiem, uczestnikiem wydarzeń, historykiem, propagandystą?
Kiedy? – powstało „na gorąco” czy wiele lat później?
Do kogo? – tekst prywatny (list, pamiętnik) czy oficjalny (odezwa, przemówienie)?
Po co? – opisanie wydarzeń, obrona decyzji, wezwanie do działania, usprawiedliwienie porażki?
Zapisz pod źródłem 2–3 zdania:
„Źródło jest częściowo wiarygodne, ponieważ autor był świadkiem wydarzeń, ale jego relacja może być stronnicza, gdyż…”
„Tekst ma charakter propagandowy – świadczą o tym sformułowania…, dlatego należy go traktować z ostrożnością.”
Przykładowe mini‑analizy krok po kroku
Przykład 1: fragment pamiętnika z czasów zaborów
Załóżmy, że otrzymujesz fragment wspomnień polskiego działacza z lat 60. XIX w., opisującego germanizację w zaborze pruskim. Jak możesz go przeanalizować?
Identyfikacja źródła:
autor – Polak, uczestnik wydarzeń;
forma – pamiętnik (tekst prywatny);
czas – po Wiośnie Ludów, przed zjednoczeniem Niemiec.
Teza autora – np.: „Autor twierdzi, że polityka władz pruskich wobec Polaków ma charakter systematycznej germanizacji i ucisku narodowego.”
Dowody w tekście:
przykłady zakazów (np. używania języka polskiego w szkołach);
opisy kar za „polskie zachowania”;
słowa nacechowane („prześladowania”, „upokorzenie”).
Ocena wiarygodności:
plus – autor był świadkiem wydarzeń, podaje konkretne sytuacje;
minus – jako działacz narodowy może wyolbrzymiać skalę represji, by podkreślić własną postawę.
Powiązanie z wiedzą – odwołujesz się do znanych z podręcznika działań germanizacyjnych: Komisji Kolonizacyjnej, rugów pruskich, Kulturkampfu itd.
Przykład 2: plakat propagandowy z okresu międzywojennego
Wyobraź sobie plakat wyborczy polskiej partii z lat 20. XX w., wzywający do głosowania na określone ugrupowanie.
Opis – jednym, dwoma zdaniami:
„Na pierwszym planie widzimy…”,
„W tle umieszczono symbole…”,
„Dominuje kolor…”.
Identyfikacja adresata – np.: chłopi, robotnicy, kobiety (po 1918 r. mają już prawa wyborcze).
Odczytanie przekazu – jaką wizję Polski plakat promuje (silna armia, porządek, reformy społeczne, tradycja religijna)?
Środki perswazji:
gesty postaci (uniesiona ręka, wskazywanie na przyszłość);
symbole (krzyż, orzeł, narzędzia pracy);
hasła („porządek i bezpieczeństwo”, „ziemia dla chłopów”).
Kontekst historyczny – odwołujesz się do problemów II RP: kryzys polityczny, konflikt Piłsudczycy – endecja, kryzys gospodarczy.
Przykład 3: tabela statystyczna o stratach wojennych
Możesz dostać tabelę z liczbą ofiar II wojny światowej w różnych krajach.
Odczytanie danych:
zwróć uwagę na jednostkę (tysiące, miliony);
porównaj wartości bezwzględne i procent ludności.
Sformułowanie wniosków:
„Z tabeli wynika, że Polska poniosła wyjątkowo wysokie straty w stosunku do liczby ludności…”;
„Widzoczna jest różnica między krajami Europy Zachodniej a Europy Środkowo‑Wschodniej…”;
„Zestawienie pokazuje, że ZSRR stracił najwięcej ludzi w liczbach bezwzględnych…”.
Połączenie z przyczynami – krótko wyjaśniasz, dlaczego niektóre kraje ucierpiały bardziej (charakter okupacji, działania frontowe, polityka eksterminacyjna).
Budowanie pewności siebie w pracy ze źródłami
Co robić, gdy „nic nie rozumiem”?
Może się zdarzyć, że trafisz na źródło:
z trudnym językiem (łacińskie zwroty, archaizmy);
z mało znanej epoki;;
z metaforycznymi sformułowaniami.
W takiej sytuacji:
Nie panikuj – egzamin nie zakłada, że zrozumiesz każde słowo; liczy się sens ogólny.
Szukaj punktów zaczepienia:
daty, nazwy własne, nazwy instytucji i urzędów;
słowa, które znasz i są ważne politycznie („zdrada”, „wolność”, „reforma”).
Oprzyj się na poleceniu – jeśli pytają o „skutki wojny”, to nawet przy częściowym zrozumieniu możesz wskazać ogólne konsekwencje, wzmocnione fragmentem źródła.
Jak wykorzystać „puste miejsca” w wiedzy?
Nie znasz dokładnie jakiegoś wydarzenia? Nadal możesz zdobyć punkty, jeśli:
poprawnie odczytasz kierunek zmian (np. wzrost/spadek na wykresie, ekspansja/utrata terytorium na mapie);
zauważysz charakter oceny (czy tekst chwali, czy krytykuje dane zjawisko);
Najczęściej zadawane pytania (FAQ)
Jak poprawnie analizować źródła historyczne na maturze krok po kroku?
Najpierw przeczytaj dokładnie polecenie, a dopiero potem źródło. Zwróć uwagę na czasownik (np. „wyjaśnij”, „porównaj”, „oceń”) oraz informację, czy masz korzystać tylko ze źródła, czy także z wiedzy własnej.
Następnie szybko „przeskimuj” źródło, potem przeczytaj je wolniej, podkreślając nazwiska, daty, pojęcia kluczowe i fragmenty istotne dla polecenia. Spróbuj własnymi słowami odpowiedzieć: „O czym jest tekst?” i „Z czyjej perspektywy jest napisany?”. Na końcu formułuj odpowiedź dokładnie pod wymagania zadania (liczba argumentów, zakres materiału).
Na co zwraca uwagę egzaminator przy analizie źródeł z historii?
Egzaminator sprawdza przede wszystkim, czy rozumiesz treść źródła i potrafisz ją streścić własnymi słowami. Bardzo ważne jest także powiązanie źródła z odpowiednią epoką, wydarzeniami i procesami historycznymi.
Dodatkowo oceniane jest wyciąganie wniosków (konkluzje, przyczyny, skutki), krytyczne spojrzenie na tekst (perspektywa autora, możliwe zniekształcenia, cel powstania) oraz umiejętność wykorzystania źródła jako argumentu w odpowiedzi lub wypowiedzi pisemnej.
Jakie typy źródeł historycznych najczęściej pojawiają się na maturze z historii?
W arkuszach maturalnych dominują źródła pisane: fragmenty kronik, konstytucji i ustaw, traktatów, przemówień politycznych, listów, pamiętników, artykułów prasowych czy ulotek propagandowych.
Oprócz tego często pojawiają się źródła ikonograficzne (obrazy, plakaty, karykatury, fotografie), mapy historyczne (np. zmiany granic, kierunki kampanii wojennych) oraz tabele i wykresy z danymi demograficznymi lub gospodarczymi. Wszystkie warto analizować według podobnego schematu: czas, miejsce, treść, kontekst, wnioski.
Jak rozpoznać, co jest najważniejsze w danym źródle historycznym?
Kluczowe jest połączenie treści źródła z poleceniem. Podczas pierwszego czytania zaznacz daty, nazwy państw, nazwiska oraz słowa-klucze odnoszące się do pojęć historycznych (np. „liberum veto”, „kolektywizacja”, „plan Marshalla”).
W drugim czytaniu skup się na fragmentach, które odpowiadają na pytania z polecenia. Zwróć też uwagę na słowa wartościujące (np. „zdrada”, „chwalebny”, „hańba”), bo pokazują nastawienie autora i mogą pomóc przy ocenie źródła lub wyjaśnianiu jego stanowiska.
Jak łączyć treść źródła z wiedzą własną na maturze z historii?
Najpierw wyciągnij z tekstu to, co jest w nim wprost powiedziane: argumenty autora, opis sytuacji, wskazane przyczyny lub skutki. Następnie dopiero „dobuduj” do tego wiedzę z podręcznika: dodatkowe przykłady, szerszy kontekst, odwołania do innych wydarzeń lub procesów.
Przykładowo, jeśli źródło dotyczy krytyki Konstytucji 3 maja, z tekstu bierzesz obawy o utratę przywilejów szlacheckich, a z wiedzy własnej dodajesz m.in. znaczenie „złotej wolności”, liberum veto, podział wśród szlachty i sytuację międzynarodową Rzeczypospolitej.
Jak analizować perspektywę autora źródła historycznego na egzaminie?
Najpierw ustal, kim jest autor: uczestnikiem wydarzeń, politykiem, działaczem, historykiem czy anonimowym kronikarzem. Informacja ta często znajduje się w nagłówku źródła. Zastanów się, jak jego pozycja społeczna, funkcja lub rola polityczna wpływa na to, co pisze.
Następnie oceń, jaki cel może mieć autor: usprawiedliwienie swojej polityki, zdobycie poparcia, potępienie przeciwników, zapisanie własnych przeżyć. W odpowiedzi warto jasno to nazwać, np. „Autor, jako przedstawiciel szlachty, broni tradycyjnych przywilejów, dlatego krytycznie ocenia Konstytucję 3 maja”.
Najważniejsze wnioski
Analiza źródeł historycznych jest kluczową umiejętnością na maturze z historii – ważniejsze od znajomości konkretnych dokumentów jest opanowanie uniwersalnego schematu pracy z każdym typem źródła.
Egzaminator oczekuje nie tylko rozumienia treści źródła, ale też umiejętności powiązania go z kontekstem historycznym, formułowania wniosków oraz krytycznej oceny perspektywy autora i celu powstania tekstu.
Źródła na maturze są zróżnicowane (pisane, ikonograficzne, mapy, tabele i wykresy), jednak wszystkie można analizować według podobnego, wielostopniowego schematu.
Podstawą skutecznej analizy jest rozpoczęcie pracy od dokładnego przeczytania polecenia, zwłaszcza czasownika operacyjnego, wymaganej liczby elementów odpowiedzi oraz wskazanego zakresu odwołań (tylko źródło czy także wiedza własna).
Czytanie źródła „na ślepo” bez znajomości polecenia prowadzi do chaosu, straty czasu i odpowiedzi niezwiązanych z zadaniem, dlatego trzeba zawsze czytać celowo – z myślą o wymaganiach pytania.
Szybka i skuteczna lektura źródła polega na wstępnym „przeskimowaniu” tekstu, a następnie dokładnym czytaniu z zaznaczaniem słów-kluczy: czasu, miejsca, najważniejszych pojęć oraz nacechowanego języka autora.
Własnymi słowami trzeba umieć odpowiedzieć, „o czym jest tekst” i „z jakiej perspektywy mówi autor”, bo to stanowi fundament do formułowania przyczyn, ocen i argumentów potrzebnych w zadaniach maturalnych.
